Kowalski Feliks (ok. 1830 – po 1873), naczelnik policji narodowej m. Warszawy w r. 1862, przedtem sekretarz biura transportów w Radzie Zarządzającej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Ur. w dobrach Ojsławice w pow. włoszczowskim, syn Kazimierza, dziedzica tychże dóbr, i Antoniny Lochman. Przed powstaniem styczniowym należał do najaktywniejszych działaczy warszawskich ruchu narodowego. Nie udało się ustalić dokładnie, jaką pełnił zrazu funkcję w organizacji miejskiej. Wg Z. Janczewskiego «zarządzał» tajnym pismem „Pobudka”, wydawanym w zimie 1861/2 r. z ramienia tzw. Komitetu Miejskiego. Późną wiosną 1862 r. należał do organizatorów Komitetu Centralnego Narodowego i uczestników dokonywanych w tym komitecie przewrotów. Współdziałał wówczas z akademikami: W. Daniłowskim, Z. Janczewskim i innymi przeciwnikami rychłego wybuchu powstania, których «biali» wykorzystywali do celów kontrrewolucyjnych. K. występował w tych rozgrywkach jako «delegat» miasta, a jego mieszkanie przy Al. Jerozolimskich było jednym z miejsc zebrań sprzysiężonych.

Do składu Komitetu Centralnego Narodowego (KCN) K. nie wszedł, natomiast został mianowany naczelnikiem policji narodowej m. Warszawy (podległym bezpośrednio naczelnikowi miasta), a ponieważ w KCN nie był obsadzony Wydział Policji, oddano mu w zawiadywanie sprawy tego resortu. Funkcje te dawały K-emu bardzo mocną pozycję w Organizacji Narodowej. K. jako pierwszy naczelnik policji narodowej m. Warszawy, był jej właściwym organizatorem. Do zadań podstawowych tego ważnego organu należało: osłona Komitetu Centralnego oraz «najskrupulatniejsza kontrola nad najazdem i wszelkimi działaniami w narodzie». Spełniając te zadania, «bystry i przenikliwy» K. zaczął m. in. werbować do współpracy Polaków zatrudnionych w policji carskiej, likwidował natomiast szkodliwych jej agentów. Chcąc udaremnić zaplanowaną przez zaborcę brankę, zorganizował nieudaną akcję spalenia spisów osób podlegających poborowi do wojska. Wedle W. Przyborowskiego K. miał również udział w zamachu na A. Wielopolskiego, nadto być może był zamieszany w spisek na życie namiestnika Lüdersa.

W jesieni 1862 r. KCN powierzył Wydział Policji Tomaszowi Winnickiemu, któremu K. został podporządkowany. Komitet usiłował wówczas usunąć K-ego ze stanowiska naczelnika policji narodowej m. Warszawy. Jednakże próba ta nie udała się i K., mimo udzieloną mu dymisję, pozostał na stanowisku aż do czasu aresztowania go w grudniu 1862 r. Podczas rewizji znaleziono przy nim notatki z nazwiskami i «znakami wielce podejrzanymi». Obciążające zeznanie złożył o nim w Komisji Śledczej R. Rogiński, który rzekomo, słyszał od Z. Padlewskiego, że K. zajmował znaczną funkcję w policji narodowej, że zna okoliczności zabójstwa Felknera oraz że znaleziona przy nim lista osób była spisem szpiegów rosyjskich. K. do niczego się nie przyznał. o jego rzeczywistej funkcji w organizacji narodowej władze carskie dowiedziały się dopiero w r. 1865 z zeznań Z. Janczewskiego i innych. Nie miało to już wpływu na wysokość wyroku. Już w kwietniu 1863 r. Tymczasowa Komisja Śledcza przekazała sprawę do Sądu Wojenno-Polowego.

Wyrokiem Audytoriatu Polowego z 11 VII 1863 r., zatwierdzonym przez namiestnika, K. skazany został na pozbawienie wszystkich praw i osiedlenie w gub. tomskiej; wywieziono go tam 14 VIII 1863 r. i osiedlono w Kuźniecku. Początkowo K. żył w wielkiej biedzie; sytuacja jego polepszyła się nieco po wyuczeniu się zawodu szewskiego. Z korespondencji z bratem Edmundem, również zesłanym za udział w powstaniu styczniowym i osiedlonym w Korsuniu (gub. symbirska), wynika, że K. był szczerym demokratą uświadamiającym sobie skutki społeczno-polityczne wielowiekowego ucisku chłopów przez dwory oraz braku oświaty w społeczeństwie polskim. Z zachowanych trzech listów K-ego do brata Edmunda – drugi pochodzi z marca 1865 r., zaś trzeci z 13 VIII t. r. Oba ostatnie pisane były w Kuźniecku. W listopadzie 1868 K. na skutek starań matki ułaskawiony, wrócił ok. r. 1870 do Warszawy. Nie mając przywróconych praw obywatelskich i pozostając pod nadzorem policji, żył w nędzy. W r. 1872 otrzymał pozwolenie na pracę przy kolei jako wolny najemnik. Ostatnia znaleziona o nim wiadomość pochodzi z r. 1873.

Boniecki; Uruski; – Berg M., Zapiski o powstaniu polskim 1863 i 1864 r., Kr. 1899 II 199–200; Borowski A., Organizacja warszawskiej policji narodowej wykonawczej w latach 1863–1864, „Gaz. Administracji i Policji Państw.” 1931 nr 20, 23; Kołodziejczyk R., Warszawska żandarmeria narodowa w powstaniu styczniowym, „Roczn. Warsz.” T. 1: 1960; Przyborowski, Historya dwóch lat, IV 360–2, V 124–7; Szelągowski A., Dzieje Polski w czasach powstania styczniowego, w: Polska, jej dzieje i kultura, W. [1928] III; – Avejde, Pokazanija; Cederbaum, Powstanie styczniowe; Prasa tajna z lat 1861–1864, Pod red. S. Kieniewicza, I. Millera, Wr. 1966; Rocznik Urzędowy na 1861 r.; Władysława Daniłowskiego notatki do pamiętników, Wyd. J. Czubek, Kr. 1908; Zbiór zeznań śledczych o przebiegu powstania styczniowego, Pod red. S. Kieniewicza, T. Kopriejewej, I. Millera, Wr. 1965; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1956; – AGAD: Stała Komisja Śledcza nr 2, Tymczasowa Komisja Śledcza nr 4 (lit. K), Zarząd Generał-Policmajstra nr 2, 3; Muz. W. P. w W.: rkp. nr 458/1, 2, 3/c (listy K-ego do brata Edmunda); Centr. Gosud. Arch. OR w Moskwie: Zespół III Otd., 1. eksp., nr 7 cz. 71.

Franciszka Ramotowska